"ერის წყლული მაჩნდეს წყლულად"

ილიას შემოქმედების გასააზრებლად საინტერესო იქმება, თუ გარკვეულ ქრონოლოგიურ ხაზს შევადგენთ.
24 წლის ილია ბრუნდება რა სამშობლოში, წერს "მგზავრის წერილებს", სადაც წარმოადგენს საკითხთა ნუსხას – "ერის წყლულს" და მთელ სამოქმედო პროგრამას, რომელიც მას უნდა გაეხორციელებინა დაბრუნების შემდეგ. ამას ილია 1861 წელს წერდა.

ერთი წლით ადრე კი, 1860 წელს, რუსეთში, პავლოვსკში, ყოფნის დროს აყალიბებს პოეზიისა და პოეტის დანიშნულებას ლექსში "პოეტი". ამ ლექსში პოეტი შუამავალია, რომელმაც "გარეგანი ფრინველივით" კი არ უნდა იგალობოს, არამედ მეფსალმუნე დავითივით უნდა შეძლოს სანუგეშო სიტყვის თქმა. ალექსანდერე ჭავჭავაძის, ვახტანგ ორბელიანისა და სხვათა პოეზიას ილია "უსაქმო ფრაზებად" მიიჩნევს და თვლის, რომ საქმიანი სიტყვა სჭირდება ქართულ "ფეხმოტეხილ ლიტერატურას". რუსეთში მყოფი ილია გარკვეულ ამოცანებს განსაზღვრავს, რომელიც როგორც პოეტს ევალება, ბრუნდება და გზად პროგრამას შეადგენს. მაგრამ რა ხდება მას შემდეგ , რაც ჩამოვიდა?

ჩამოსვლის შემდეგ ილია იწყებს "კაცია–ადამიანზე" მუშაობას, სადაც ყველა ნაკლოვანება წარმოჩენილი, არაფრობის უარყოფაა წარმოდგენილი... და რეაქციამაც არ დააყოვნა. ნაკლის გაკიცხვა, საკუთარი თავის სარკეში დანახვა ილიას არ მოუწონეს. ბრალდებათა კვალდაკვალილიამ დაწერა "ჩემო კალამო", 1861 წელს, სადაც ყველა იმ გაკიცხვას უპასუხა, რომელიც თავს "კაცია–ადამიანის" დაწერისათვის დაატყდა თავს.
ილიას გული ყოველთვის უგრძნობდა, რომ თავის სიმახინჯეზე საუბარი ბევრს არ მოეწონებოდა, ამას ჯერ კიდევ "პოეტში" ეხმაურება. პოეტის მოვალეობად სახავს სიმართლის თქმას და იქვე იგრძნობა, რომ ხმალი–კალამი არ დაეშვება არაფრის წინაშე.
"ბრიყვნი ამბობენ, კარგი გული კი მაშინვე სცნობს–
ამ სიძულვილში რაოდენიც სიყვარულია."
დაწყებული პოლემიკა, სიმართლის თქმისთვის ბრძოლა წიწამურთან დასრულდა. აქვე აღსრულდა ის საშინელი წყევლა, რომელიც სიჭაბუკიდან მუდამ თან სდევდა პოეტს.